Talat koşyiğit rahimehullah der ki; Hemmâm İbn Munebbih rahimehullah tarafından 138 hadisi ihtiva eden bir sahifenin meşhur sahabi Ebu Hurayra’ radiyallahu anh dan rivayet edilmesi, Abdullah İbn Amr İbni ’l-Ass radiyallahu anh, Câbir İbn Abdillah radiyallahu anh ve diğer bazı sahabenin aynı şekilde müteaddit hadisleri ihtiva eden sahifelerinden bahsedilmesi, yazının, hadis tesbitinde ne kadar erken bir devirde kullanılmaya başladığını gösterir. Bu husus, Prof. M. Hamidullah tarafından bütün şüpheleri izale edecek şekilde açıklanmıştır. Burada, hadis rivayetinin şifahi gibi görünen ve fakat hakikatte kitaba ve yazıya dayanan yönüne bazı misallerle ışık tutmağa çalışacağız.

Hicretin 50-51 senelerinde dünyaya gelmiş olan İbn Şihab ez-Zuhri rahimehullah, daha küçük yaşından itibaren hadisle meşgul olmağa başlamış ve kısa zaman içerisinde topladığı hadislerle büyük bir koleksiyon teşkil etmiştir. Onun hadis toplamak hususunda giriştiği bu faaliyette zamanın halifelerinin de büyük yardımları olduğu anlaşılmaktadır. Netekim, hadislerin toplanıp yazılması için valilerine resmî emirler çıkaran Halife Omer İbn Abdi’l-Aziz rahimehullah’in, ez-Zuhri’yi de bu işle görevlendirdiği bizzat Goldziher tarafından zikredilmiştir 5. Fakat ez-Zuhri’nin bu husustaki en kesif faaliyetinin Hişam İbn Abdi’l-Melik zamanına rasladığı, onun, “halifeler bizi hadis yazmak için zorladılar” sözü ile 6, Ebu’l-Melih’in “ez-Zuhri’yi, hadis kitabetine zorlayan Halife, Hişam idi” 7 sözünden anlaşılmaktadır. Bilhassa bu Halifenin, çocukları için ez-Zuhri’ye hadis yazdırması 8 ve bu iş için iki de katip tahsis etmesi 9, işin ne derece ciddi tutulduğunu gösterir. ez-Zuhri’den, Halife için hadis yazan bu iki katipten birisini tesbit etmek mümkün olmuştur. Meşhur hadisçilerden Şu‘ayb İbn Ebi Hamza’nm terceme-i halinden bahseden biyografik eserler, bu şahsın Sultan için ez-Zuhri’den imla yolu ile pek çok hadis yazdığını zikrederler 10. Bu konuda gelen bir başka haber ise, bu Sultan’nın Hişam İbn Abdi’l-Melik olduğunu belirterek meseleyi vuzuha kavuşturmuşturn.

Şu‘ayb İbn EbîiHamza’nm, ez-Zuhri’den Halife için dahi olsa hadis yazması, kendi elinde de yazılı bir koleksiyonun bulunmasını tabii kılar. Netekim Ahmed İbn Hanbel, Şu’ayb’ın elinde bu kitapları gördüğünü ve hepsinin de muntazam olduğunu söylemiştir 12.

Şu‘ayb’m hadİsleri oğlu Bişr ile Ebu’l-Yeman el-Hakem İbn Nafı’ tarafından rivayet edilmiştir. Ahmed İbn Hanbel’e göre Bişr İbn Şuayb, babasını işitmemiş, ancak ondan rivayet hususunda icazet almıştır 13 . Keza Ebu’l-Yeman da Şu‘ayb’tan yalnız bir hadis işitmiş, diğer hadisler için icazet almıştır. Hatta Ebu’l-Yeman’m Şu‘ayb’tan rivayet ettiği hadisleri Kitap olarak Şu‘ayb’tan oğlu Bişr’den aldığını ve bunları ahbarana Şu’ayb (Şu’ayb bize haber verdi) diyerek rivayet ettiğini açıklayan haberler de vardır14. Ebu’l-Yeman, Şu’ayb’m kitaplarını oğlu Bişr’den aldıktan sonra bir kısmını Şu’ayb’a okumuş, bir kısmını Şu’ayb ona okumuş, bir kısmı için icazet almış, bir kısmına da munavele ile sahip olmuştur ve muhtemelen Ahmed İbn Hanbel’in tavsiyesine uyarak muhtelif yollarla aldığı bu hadislerin rivayetinde ahbarana Şu’ayb ibaresini kullanmıştır.15

Ebu’l-Yeman, el-Buhari rahimehullah’in şeyhlerindendir ve el-Buhari ondan Şu’ayb yolu ile ez-Zuhri’nin 200 kadar hadisini sahahinde nakletmiştir.

Sahabe devrine yetişen ve Abdullah İbn Omer, Enes İbn Malik ve bunlar gibi bazı küçük yaştaki sahabilerden hadis yazan ez-Zuhri-nin toplamış olduğu bu hadislerin el-Buhari’nin Sahih’ine hangi yollarla girdiğini, muhtelif kaynaklar tarafından münferid olarak zikredilen haberlere istinaden tesbit etmiş bulunuyoruz. Bu rivayet silsilesi, hadis kitaplarında şifahi gibi görünürse de, aslında yazılı bir külliyatın bunun arkasında gizli bulunduğu açık bir surette anlaşılmaktadır. Biz bu hususu, sadece ze-Zuhuri ile ilgili haberlere dayanarak aydınlatmağa çalıştık. Diğer hadis ravilerinin de hafızaları yanında yazıya başvurdukları ve ondan istimdat ettikleri bir gerçektir. Mühim olan mesele, çeşitli kaynaklarda dağınık olarak yer almış bulunan konu ile ilgili haberleri, birbirleriyle ilgileri nisbetinde birleştirmek ve sonra da değerlendirebilmektir. Hadis kitabetiyle ilgili bu çeşit malumat toplandığı zaman, Nebi sallallahu aleyhi ve sllem den zamanımıza kadar intikal etmiş olan ve ilk devirlerdeki hadis imamları tarafından sahih oldukları tevsik edilmiş bulunan hadislerin, nasıl kitabete dayanan bir metodla rivayet edildikleri görülecek ve dolayısiyle onlardan şüphe etmek için hiç bir sebep kalmıyacaktır.
Talât Koçyiğit

5     Bkz. Muhammedanische Studien, II. nin fransızca tercemesi: Etudes sur la tradition Isîamiquei s. 210.
6        İbn Sa’d, II. 135; ez-Zehebî, Târîhu’l-tslânı. V. 145.

7 İbn kesîr, el-Bidâye, IX. 345.

8 ez-Zehebî, Tezkiratu’l-huffaz, I. 104; İbn Hacer, Tehzîb IX, 449.

9 ez-Zehebî, Târihimi-Islâm, V. 143.

10 Bkz. İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-ta* dîl, II. 1, 345; İbn Hacer, Tehzîb, IV. 351; ez-Ze-hebî, Târîhu’l-Islâm, V. 151.

11 ez-Zehebî, Tezkiralu’l-huffâz, I. 205.

12 Bkz. İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve^t-tcf dîl, II. 1, 345; İbn Hacer, Tehzîb, IV. ez-Zehebî, Tezkiratu’l-huffâz, I. 205.

13 İbıı Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl, I. 1, 359; İbıı Hacer, Tehzîb, I. 451-2.

14 Bkz. el-Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye, s. 330.

15 Aynı eser, s. 333.